HUYS- EN HANDMERKEN
Inleiding
Huismerken, ook wel hofmerken genoemd, zijn eenvoudige op voorwerpen aangebrachte tekens, die een eigendom aangeven. Oorspronkelijk en ook nog tegenwoordig worden zij, vooral door boeren, als eigendomsmerk gebruikt op vaatwerk, huisraad, werktuigen, kerkstoelen en zelfs op vee. De zin en het gebruik van deze tekens zijn zo eenvoudig dat de oorsprong ervan waarschijnlijk tot het begin van de menselijke cultuur terug gaat. Het merk ontstond in een tijd die arm aan schrift of misschien wel helemaal zonder schrift was. Het merk kon overal in plaats van de naam gezet wordenen deed ook dienst als handtekening. Het huismerk bestaat meestal uit een aantal rechte lijnen die in het hout gekerfd konden worden.
Huismerken (handmerken) in Blaricum, Naarden en Hilversum
In de 17e en 18e eeuwse Gooise akten, afkomstig uit het oudrechtelijk archief, komen huismerken voor. Ze dienden daar als handtekening van personen, die niet konden schrijven. (mogelijk wel lezen) De opsteller van de akte vermeldde bij het huismerk soms de bijbehorende naam. Dan schreef hij er voor: "Dit merk is gestelt bij ...." Mede-ondertekenaars schre ven daarbij hun eenvoudige tot zeer fraaie handtekening. Ook leden van het dorpsbestuur, zoals schepenen en buurmees ters, ondertekenden met een huismerk. Wanneer de toelichting ontbreekt, is de bijbehorende persoonsnaam te vinden in de akte zelf.
Sommige merken bestaan uit een paar rechte lijnen en zijn erg algemeen. Deze komen ook in andere gemeenten voor, bijvoorbeeld: III
- Blaricum: 1679/1680 Lambert Elbertsz
- Leiden : 1679.06.13 Cornelis Jansz
- Naarden : Grafsteen Grote kerk Geerart Tonis
In de Grote- of Stint Vituskerk te Naarden treffen we huismerken aan op grafstenen en plafondschilderingen. De meest uit eenlopende vormen komen daar voor, van eenvoudig tot ingewikkeld. Dat de interpretatie van huismerken een moeilijke zaak is, blijkt uit het volgende. Bij de opgraving van het Slot Ruysdael in Blaricum werd een stuk hout gevonden met daarop een merk. Samen met andere vondsten werd dit stuk hout in septem ber 1977 tentoongesteld in het Vestingmuseum teNaarden. Het betreffende stuk hout met een ingesneden merk ter grootte van 7,5 cm lag in een vitrine met als onder schrift "Huysmerk Ruysdael". In de Gooi- en Eemlander van 24 september stond in een artikel over de opgravingen en de tentoonstelling het volgende: "In een grote vitrine zijn opmerkelijke vondsten samengebracht. Het HUISMERK van Ruysdael is bovengekomen ..."
Of het betreffende huismerk werkelijk van de sloteigenaar van Ruysdael was, is niet duidelijk. In 1986 verscheen namelijk een verslag van de opgraving van het Huis Ruysdael geschreven door S. Pos. Het stuk hout met het merk bleek afkomstig van de bodemplank van een opgegraven eikenhouten ton. Op pagina 18 van dit verslag staat: "Bij nader onderzoek bleek de middelste bodemplank van 57 x 17 cm voorzien te zijn van een ingesneden merkteken. De herkomst van dit merk is niet duidelijk. Het zal waarschijn lijk te maken hebben met een wijnroeiersmerk, firma- en/of kuipermerk".
Het gevonden huismerk schijnt niet voor te komen in Blaricumse akten of in akten over het Slot Ruysdael. Op andere plaatsen komen wel enigszins vergelijkbare huismerken voor:
- op grafstenen in de Grote kerk te Naarden.
- muuranker in de vorm van het huismerk van Adriaan van Rottum uit Antwerpen anno 1610. (Stachouwer, een van de eigenaren van Ruysdael was Vrijheer van Schiermonnikoog. Was er verband tussen het eiland Rottum en Schiermonnikoog ? )
Enkele huismerken van Blaricummers aangetroffen in het Rijksarchief
Noord-Holland te Haarlem:
huismerk naam en toelichting Datum Inv. Nr.
Lambert Elbertsz (schepen) 1679.12.11 3249
Lambert Elbertsz (schepen) 1680.01.31 3249 f. 14
Dit merck is gestelt bij
E Tijmen Jansz, buijrmeester 1680.06.29 3237
Y Dit merck is gestelt bij Cornelis Swaning 1680.06.29 3237
Y Dit merck is gestelt bij
Claes Pietersz Eylander 1680.06.29 3237
Dit merck is gestelt bij
Claes Dirk Lubbertsz 1680.06.29 3237
I Dit merck is gestelt bij
Jan Gerrit Loogen 1698.10.17 3238
)-( Brant Pietersz, schepen 1686.04.16 3250 f 56
Brant Pietersz, schepen 1686.04.29 3250 f 61
Dit merck is gestelt bij Brant Pietersz (schepen)
1706.01.15 3267
Brant Pietersz (schep./molenaar) 1706.01.19 3267
( De molenaar Brant Pieters gebruikte als merk een nabootsing van een zogenaamd molenijzer, dat werd aangebracht midden in een molensteen)
M Meijndert Tijmensz 1717.05.07 3267
O Dit merck is gestelt bij
+ Teeuwis Fransz 1720.12.09 3254 f 85
iE Deze letters zijn gestelt bij Jan Ebbe (schepen)
1729.04.25 3255 f 117
iE Dit merk is gestelt bij Jan Ebbe 1734.04.10 3268 f 28
Notarieel archief Naarden, Testament opgemaakt door Notaris Hendrik Thierens:
Steffen Everts 1727 3737 f 75 (meerderjarig jonkman)
Jannetje Hendriks (met haar 1727 3737 f 75 moeder Lambertje Lamberts wed. van Hendrik Puyk)
Gaarderregister, Stukken omtrent de verpachting van de tienden op de
Bouwvenen achter Blaricum. (Elfde schoof)
Aanmaningen tot betaling van tienden van sluyers:
Y Ebbe Jan 1626 278
...... Jansz, schout van Blaricum 1626
_________________________
LITERATUUR:
1. VOLKSKUNST DER LAGE LANDEN 1. - Dr. T.J.W. de Haan - Elsevier Amsterdam/Brussel. blz. 22 en 23 - afb. 21: Huismerken in de Grote Kerk van Monnikendam. [Opb. Bibl. Bussum 906 Volk 1]
2. Rietstaps. HANDBOEK DER HERALDIEK.- C. Palma - uitg. LEIDEN E.J. Brill 1987. Huismerken: blz. 2, 25, 26, 78, 89, 205 e.v. ( Kopie van blz.205, 206, 207, 208, met afb. op blz. 207) [Opb. Bibl. Bussum.]
3. Nederlandse volkskunst. - samenstel. o.l.v. Anno Teenstra, met medew. van 5 pers. - ingel. door Prof. Dr. J. de Vries - uitg. Mij Elsevier Amsterdam 1941 - (256 blz. 218 afb.- huismerken blz. 18, 19, 20, 21, 22, 65) [Opb. Bibl. Bussum 911.1 Teen]
4. HERALDIEK IN KUNSTHISTORISCHEN EN AESTHETISCHEN ZIN. J.C.P.W.A. Steenkamp, Kol. der Art. b.d. - uitg. Allert de Lange -Amsterdam 1948 - (162 blz. 74 afb.- Huismerken: blz. 33, 34 109, 110, 116, 117, 119, 120) [Opb. Bibl. Bussum 902.4 Stee h]
5. RUNEN. R.I. Page - uitg. FIBULA SCHRIFTREEKS 1989 [Opb. Bibl.902.3 Page]
6. Tekeningen van huismerken, die op de grafzerken van de Grote Kerk te Naarden staan. Tientallen van deze merken zijn nagetekend en ook de ligging van de grafzerken zijn op tekening vastgelegd. (Kopie van deze tekeningen in mijn bezit)
7. Naamlijst van Hilversumse Erfgooiers afkomstig uit een akte opgemaakt door Notaris Jan Nagtglas 2 April 1720 - inv. nr. 3740, akte 503 A. (zie afbeeldingen 1 t/m 4 ) Een aantal Hilversummers kon een handtekening zetten, een paar gebruikte een huismerk, de rest zette alleen een kruisje.
__________________________
HUYSMERKEN : HIST. KRING BLARICUM (DEELgenoot) OKT. 1990 NR. 12
_________________________________________
F.J.J. de Gooijer
http://gooijer.nl.jouwpagina.nl
##
